چالوس نیوز | «گل سرخ» یا «گل محمدی» که روزگاری از دل گلستان‌های ایران به جهان راه می‌یافت، حالا در پرونده‌ای زیر عنوان«آیین‌های فرهنگی مربوط به گل‌های رُز طائف» از سوی عربستان در فهرست جهانی یونسکو به نام این کشور ثبت شده، اتفاقی که بار دیگر پرسش‌ها درباره غفلت و تاخیر ایران در ثبت میراث اصیل خود را زنده کرده است.
ایران خاستگاه تاریخی گل سرخ یا همان گل محمدی است؛ گل رُزی که در قرون اسلامی، به ویژه دوره صفوی به کشورهایی چون سوریه، ترکیه، عربستان، مراکش و بلغارستان برده و کشت شد و حالا عربستان شیوه بهره‌برداری از این گل را به نام خود در یونسکو ثبت کرده است؛ اقدامی که انتقاد کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی را نسبت به کم‌تحرکی ایران در ثبت و صیانت از میراث معنوی خود برانگیخته است.
این اتفاق البته تازه نیست و عربستان سعودی سال گذشته در نوزدهمین جلسه کمیته بین الدولی میراث فرهنگی ناملموس در پاراگوئه، این گل را به گونه‌ای در پرونده « آیین‌های فرهنگی مربوط به گل‌های رُز طائف» به نام خود ثبت کرد اما حالا با برجسته‌سازی رسانه ای دوباره این موضوع، موجی از انتقادها را در میان برخی از فعالان میراث فرهنگی و رسانه‌ها برانگیخته است.
در پاسخ به همه این انتقادها، مقامات وزارت میراث فرهنگی می‌گویند پرونده مربوط به «گلاب و گلاب‌گیری در ایران» آماده شده و به یونسکو ارسال خواهد شد و به گفته مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان، احتمال پیوستن ایران به پرونده‌ای مشترک با عربستان وجود دارد.
منتقدان بر این باورند که ایران با وجود پیشینه مستند و دیرینه کشت و فرآوری این گل در ثبت جهانی آن تعلل کرده و فرصت را از دست داده است؛ همان‌گونه که در پرونده‌هایی مانند «تار»و «چوگان» ، جمهوری آذربایجان گوی سبقت را ربود و ایران در نهایت تنها به پرونده‌های مشترک آن‌ها پیوست.
عطر گل سرخ از داراب و میمند تا چهارباغ اصفهان
به گفته صاحب نظران، برخی شواهد تاریخی نشان می‌دهد این گل از دوران هخامنشیان در مناطق جنوبی غربی ایران کشت می‌شده و نخستین منابع مکتوب درباره آن در قرن چهارم به گلاب‌گیری در میمند فارس اشاره کرده‌اند.
آن‌طور که پژوهش‌ها نشان می دهد این گل در دوران ملک‌شاه سلجوقی از ایران بویژه منطقه قمصرِ کاشان به دمشق برده و کشت شده است.
بعدها، چیزی حدود ۳۵۰ سال پیش گیاهشناسی اروپایی با شناسایی این گل در دمشق سوریه، آن را با نام علمی «Rosa Damascena» یا همان «رُز دمشقی» نامگذاری می‌کند، نامی که کم‌کم ایران را از حافظه جهانی این گل دور کرد.
از سوی دیگر «رُز اصفهان» نیز رقمی از گل محمدی ست که به گفته کارشناسان، از خوشبوترین و دیرپاترین گونه‌های این نوع گل بوده که در قرن سیزدهم میلادی از اصفهان به اروپا راه یافته است؛ گلی پُرپَر با رنگ صورتی روشن که زود می‌شکفت و دیر می‌پژمرد.
سیاحانی چون «پیترو دلاواله» ایتالیایی و یا «پیر لوتی» فرانسوی در قرن‌های گذشته که به اصفهان سفر کرده‌اند ، از شکوه گل سرخ و حتی جشنی به همین نام در هنگامه اردیبهشت نوشته‌اند و وصف آن دستمایه نوشتن کتابی به نام «گل‌های سرخ اصفهان » توسط کلود آنه روزنامه‌نگار فرانسوی شده که در خلال سده بیست میلادی به اصفهان سفر کرده و آن را با نام «شهر گل سرخ» یاد کرده است.
همچنین جلال‌الدین همایی انبوه گل سرخ را در چهارباغ دوره قاجاری « جنگل گل محمدی » نامیده و بیتی از پدرش همای شیرازی با این مضمون نقل کرده است که محافظان گل سرخ با بانگ «مچین مچین» افراد را از چیدن گل‌های سرخ چهارباغ در ایامی غیر از زمان گلچینی منع می‌کردند.
وقتی تاریخ‌نگاران از گل سرخ ایران گفتند و یونسکو به نام طائف شنید
با وجود چنین پیشینه‌ای از گل سرخ یا گل محمدی در ایران، کشورهایی چون عربستان، ترکیه و بلغارستان که روزگاری این گونه رز را از ایران گرفته‌اند، با شناخت ارزش اقتصادی و فرهنگی این گل، آن را به محور توسعه گردشگری و تجارت بدل کردند.
به گفته پژوهشگران، شهر طائف عربستان با وسعت محدودی از گلستان‌هایش نسبت به آنچه در ایران وجود دارد اما با برگزاری جشنواره‌های فصلی و صادرات محصولات فراوری شده به مقصد گردشگری بین‌المللی تبدیل شده است یا شهر اسپارتا در کشور ترکیه، یکی از تأمین‌کنندگان اسانس عطرسازان جهان است.
در مقابل، ایران به‌رغم شهرت جهانی گل سرخ یا همان گل محمدی و گلابش، همچنان در مرز تولید سنتی باقی مانده است و بسیاری از کارشناسان تأکید می‌کنند که بی‌توجهی به جنبه‌های صنعتی و صادراتی این گل یا جنبه‌های گردشگری آن سبب شده تا کشورهایی که زمانی شاخه‌ای از گل ایران گرفتند، امروز ریشه‌های اقتصادی آن را در دست داشته باشند.
نکته جالب توجه آن است که رایحه «رُز اصفهان» همچنان در حافظه برندهای بزرگ عطر جهان زنده است. برندهای معتبری همچون «ایوروشه» و «دیور» از اسانس این گل در محصولات خود استفاده کرده‌اند و آن را با عنوان «Rose Ispahan » در بازار جهانی عرضه می‌کنند؛ نشانه‌ای از شهرت تاریخی و جهانی گلی که زاده خاک ایران است اما به وضوح مغفول مانده.
به گفته کارشناسان هنوز در ایران،کشور خاستگاه گل سرخ، نه در عرصه فراوری محصولات و نه در حوزه گردشگری تخصصی و نه حتی در معرفی جهانی، اقدامی نظام‌مند صورت نگرفته است.
در همین پیوند، عضو هیأت علمی دانشگاه کاشان با تأکید بر اصالت ایرانی گل محمدی و ضرورت بازنگری در الگوی تولید آن گفت: ایران با در اختیار داشتن بیشترین حجم تولید گل محمدی در جهان، همچنان در مرحله اولیه بهره‌برداری یعنی تولید گلاب متوقف مانده و از ظرفیت عظیم اقتصادی، علمی و گردشگری این گیاه ارزشمند بهره کافی نمی‌برد.
عبدالرسول ابراهیم‌آبادی، درباره سابقه تاریخی گل محمدی و جایگاه ایران در تولید آن افزود: خاستگاه اصلی گل محمدی بی‌تردید ایران است و این موضوع نه تنها در منابع تاریخی بلکه در پژوهش‌های علمی بین‌المللی نیز به‌صراحت ذکر شده است و مقاله‌ای از یک گیاه‌شناس آمریکایی در سال ۱۹۸۱ انتشار یافته که در آن تأکید شده نخستین رویش و شناسایی این گیاه از ایران بوده است.
به گفته وی گل محمدی به‌صورت طبیعی در مناطق جنوب‌غربی ایران، به‌ویژه در اطراف اصفهان و استان فارس (شیراز، میمند و داراب) روییده و از دوران اسلامی به بعد به کشورهای مختلف از جمله عربستان، ترکیه، بلغارستان و مراکش راه یافته است.
ابراهیم‌آبادی افزود: حدود ۳۵۰ سال پیش، نمونه‌هایی از این گل از ایران به دمشق برده و توسط گیاهشناسی به نام میلر با عنوان علمی گل دمشقی ثبت شد، در حالی‌که مستندات نشان می‌دهد منشاء واقعی آن ایران بوده است.
گل سرخ، طلای معطر ایران را دریابید
ابراهیم‌آبادی با اشاره به برتری ایران در میزان کشت و تولید گفت: حجم تولید گل محمدی در ایران حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار تُن در سال است در حالی که ترکیه و بلغارستان هر یک حدود ۱۰ هزار تُن تولید دارند؛ به‌عبارت دیگر، کل تولید سایر کشورها به نصف تولید ایران هم نمی‌رسد.
وی با بیان اینکه مشکل ما در نحوه استفاده از این محصول است، افزود: در ایران عمده گل تولیدی صرف گلاب‌گیری می‌شود در حالی که ارزش افزوده گلاب نسبت به اسانس و فرآورده‌های دارویی یا عطرسازی بسیار پایین است.
ابراهیم‌آبادی گفت: پیشدستی کشورهایی چون عربستان یا ترکیه در ثبت جهانی آیین‌های تولید محصولات فرآوری شده گل محمدی یا اسانس آن به این دلیل است که در این راستا قدم‌های فراتر برداشته و با برندسازی جایگاه شان را به دنیا نشان داده‌اند.
این دانش‌آموخته شیمی گیاهی یادآور شد: در ترکیه تنها دو درصد از گل‌ها به گلاب تبدیل می‌شود و ۹۸ درصد برای تولید اسانس و محصولات بهداشتی و دارویی استفاده می‌شود.
وی تأکید کرد: ایران باید از مسیر سنتی گلاب‌گیری به سمت تولید اسانس و محصولات با ارزش افزوده بالاتر حرکت کند چراکه تداوم روش فعلی علاوه بر اتلاف منابع آب، موجب هدررفت ظرفیت اقتصادی کشور خواهد شد.
ابراهیم آبادی تصریح کرد: تنش‌های آبی در سالهای اخیر تأثیر زیادی بر صنعت گلاب‌گیری گذاشته است و تولید گلاب و عرقیات گیاهی نیز به دلیل مصرف بالای آب در معرض خطر قرار گرفته‌اند.
وی افزود: در کارخانه‌ها برای تولید گلاب، شست‌وشو و تقطیر، چندین برابر حجم محصول، آب مصرف می‌شود و بنابراین این صنعت یکی از صنایع آب‌بَر محسوب می‌شود و با توجه به بحران آب در کشور، نیازمند بازنگری و ارتقای فناوری است.
این پژوهشگر گل محمدی با اشاره به مزیت اقلیمی ایران گفت: در ترکیه دوره گلدهی فقط ۲۵ روز است اما در ایران به‌ویژه در کاشان، به دلیل تنوع ارتفاع و اقلیم، گلدهی از ۱۵ فروردین تا اوایل تیر ادامه دارد و این یعنی حدود ۸۰ روز که این مزیت می‌تواند فرصت طلایی برای گردشگری گل محمدی ایجاد کند.
وی افزود: گل محمدی گیاهی چندمنظوره است و علاوه بر جنبه اقتصادی، از نظر زیبایی و لطافت نیز جاذبه‌های بصری و گردشگری قابل‌توجهی دارد آنچنان که دشت‌های پوشیده از گل‌های صورتی و معطر، خود به‌تنهایی می‌توانند یک مقصد گردشگری طبیعی و فرهنگی باشند با این حال در دهه‌های اخیر به این جنبه کمتر توجه شده است.
ابراهیم‌آبادی با اشاره به سابقه تاریخی این گل در اصفهان گفت:در گذشته رقمی از گل محمدی با عنوان «رز اصفهان» در باغ‌ها و معابری چون چهارباغ برای زیباسازی و زینت کاشته می‌شد که شهرت بسیاری داشت و سیاحان و سفرنامه‌نویسان نیز از آن به‌عنوان جلوه‌های طبیعی و فرهنگی یاد کرده‌اند.
عطر خوش گل سرخ ایران در مشام طائف عربستان
همچنین رئیس باغ گیاهشناسی کاشان در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: بر اساس اطلاعات رسمی موجود در وبگاه یونسکو، در نشست دسامبر ۲۰۲۴ در پاراگوئه چهار پرونده بررسی شد که یکی از آن‌ها مربوط به آیین‌های مرتبط با گل رز در منطقه طائف عربستان بود.
حسین بتولی افزود: در این پرونده، آیین‌های برداشت، گلاب‌گیری و استقبال از مهمانان با پاشیدن گل به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ثبت شده‌اند، نه خود گل محمدی یا خاستگاه آن.
این عضو هیات علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور گفت: واژه لاتین رز به معنای سرخ است و گل‌محمدی هم جزو خانواده رز و گل سرخیان محسوب می‌شود، به همین دلیل هم نام فارسی آن گل سرخ است.
وی با اشاره به سابقه تاریخی گل سرخ یا همان محمدی در ایران گفت: بر اساس منابع مکتوب و اسناد علمی، فلات مرکزی ایران از دیرباز مهد پرورش و فرآوری گل محمدی بوده است و در منابعی چون کتاب «صور الاقالیم » مربوط به قرن چهارم یا آثار ابن‌خلدون در قرن هشتم، از کشت گل محمدی و تولید گلاب در میمند فارس و ارسال آن به دربارخلفای عباسی به عنوان خراج یاد شده است.
وی افزود: همچنین در کتاب «تاریخ صنایع ایران» نوشته احمد رنجبر، آمده که پیشینه استخراج عطر و گلاب در ایران به دوران هخامنشی، یعنی بیش از ۲۵ قرن پیش بازمی‌گردد.
بتولی اضافه کرد: بعدها و در دوره صفویه، هم‌زمان با گسترش روابط ایران با اروپا، گل محمدی یا همان گل سرخ از ایران به سوریه، ترکیه و بلغارستان برده شد و این کشورها به‌تدریج صنایع اسانس و عطرسازی خود را توسعه دادند در حالی که ایران بیشتر بر تولید سنتی گلاب متمرکز ماند.
قصه پرغصه «رز اصفهان»، افول گل سرخ نصف جهان در سایه تغییرات اقلیمی
عضو هیات علمی موسسه جنگل‌ها و مراتع کشور در مورد «رز اصفهان» که رقمی از گل محمدی محسوب می‌شود، گفت: در برخی منابع اشاره شده که جایی بین اصفهان و شیراز گونه‌ای از رز با ویژگی‌های خاص یعنی ساقه کم خار و دایره قطورتر گل رشد می‌کرده که بعدها به اروپا منتقل شده است اما نام علمی زیر عنوان رز اصفهان وجود ندارد بلکه در واقع رقمی از ارقام گل گلاب یا گل محمدی بوده است.
به گفته وی، از ویژگی‌های بارز رز اصفهان درشتی و دوام بالای آن بوده و برخی منابع تاریخی دوره گلدهی آن را تا حدود شش ماه ذکر کرده‌اند در حالی که در گونه‌های معمول گل محمدی، این دوره معمولاً کمتر از دو ماه است.
رئیس باغ گیاهشناسی کاشان افزود: در اقلیم‌هایی مانند اصفهان، گلدهی به طور طبیعی از اواسط اردیبهشت آغاز و تا اواخر خرداد ادامه دارد اما در صورت خنک شدن هوا ممکن است مرحله دوم گلدهی نیز مشاهده شود.
بتولی اظهار داشت: طبیعت، خود عامل انتخاب و تغییر در گیاهان است و ممکن است در گذر زمان جهش‌هایی در گونه‌ها رخ دهد که برخی از آن‌ها مثبت و برخی منفی باشند.
وی ادامه داد: گل محمدی در مناطق مختلف کشور بسته به شرایط اقلیمی، خاک، ارتفاع از سطح دریا و سایر عوامل جغرافیایی، تفاوت‌هایی در میزان گلدهی و ترکیبات خود دارد.
بتولی گفت: درباره «رز اصفهان» که گفته می‌شود که از نظر ظاهر پُرپَرتر از سایر رقم‌های گل محمدی بوده است، این ویژگی باعث شده گل جنبه زینتی بیشتری پیدا کند و در باغ کاخ‌های اصفهان از همین نوع استفاده شود.
وی افزود: گرما و آلودگی هوا از عوامل مهم در کاهش عمر گل‌ها هستند و بنابراین اگر در گذشته دوام رز اصفهان بیشتر بوده و اکنون این گل کاهش یافته، یکی از دلایل آن می‌تواند همین تغییرات اقلیمی و آلودگی هوا باشد.
این کارشناس اضافه کرد: مقایسه وضعیت کنونی اصفهان با چند دهه قبل نشان می‌دهد که افزایش دما و تغییرات محیطی تأثیر مستقیمی بر کاهش ماندگاری و حذف تدریجی رز اصفهان داشته است.
بازگشت گل سرخ به باغ ایرانی
با این وجود بتولی با تأکید بر ظرفیت استفاده از گل سرخ در فضاهای سبز اماکن تاریخی یا باغ‌های ایرانی بویژه در باغ چهل‌ستون اصفهان به شرط داشتن شرایط مناسب، گفت: گل محمدی به دلیل سازگاری با اقلیم‌های خنک و آفتاب‌گیر، قابلیت کاشت در برخی اماکن مناسب و بخش‌هایی از باغ‌های ایرانی را دارد و می‌تواند جلوه‌ای از گلستان‌های سنتی را در آن‌ها زنده کند.
«گل سرخ» زیر سایه غفلت، میراث ایران در دستان عربستان
وی افزود: اگر این گل زیر درختان کهنسال و در سایه انبوه کاشته شود، ممکن است رشد کند اما از میزان گلدهی آن کاسته می‌شود، از این رو کاشت آن در نقاط آفتاب‌گیر باغ توصیه می‌شود.
به گفته بتولی ایجاد لکه‌های گل‌کاری‌شده با محوریت گل محمدی در باغ‌های تاریخی با ایجاد زیبایی بصری و معرفی برخی آیین‌های مرتبط با آن چون گل غلتانی می‌تواند به یک جاذبه گردشگری فصلی تبدیل شود.
بتولی خاطرنشان کرد: دوره شکوفایی گل محمدی معمولاً از اواخر فروردین تا نیمه اردیبهشت است و در این مدت کوتاه می‌توان فضاهای چشم‌نواز و معطر در این باغ‌ها ایجاد کرد.
رییس باغ گیاهشناسی کاشان همچنین بر اهمیت مراقبت و تغذیه مستمر گیاه پس از پایان دوره گلدهی تأکید کرد و گفت: اگر پس از فصل گل، آفات یا بیماری‌ها کنترل و تغذیه مناسب انجام شود، گیاه می‌تواند در سالهای بعد نیز پایداری خود را حفظ کرده و گلدهی مطلوبی داشته باشد.
با این اوصاف، شاید وقت آن رسیده باشد که ایران، فراتر از گلاب‌گیری سنتی، به بازتعریف جایگاه جهانی «گل سرخ» خود بیندیشد تا بار دیگر رایحه این گل، نه در پرونده دیگران، که به نام ایران در جهان بپیچد.
به گزارش ایرنا، به تازگی عربستان گل محمدی را با عنوان رز طائف به ثبت جهانی رسانده است و ترکیه در حال ثبت عصاره گل محمدی به نام عصاره اسپارتا در اتحادیه اروپا است.
ایران خاستگاه و کانون تنوع ژنتیکی گل محمدی در جهان است و این گل از ایران به عثمانی و سپس به سوریه و از آنجا به اروپا رفته است. ایران با ۳۰ هزار هکتار، بزرگترین سطح کشت گل محمدی در جهان را داراست.
آوازه گل‌های سرخ اصفهان نیز که نوعی از رز با نام علمی (Rosa damascena ) است و در دنیا با نام روز اصفهان (Rosa Ispahan ) شناخته می‌شود را باید در توصیفات مادفون روزن، کلود آنه، مادام دیولافوا، پیر لوتی و پیترو دلاواله پی‌گرفت که اصفهان را با عنوان «درخت پرگل بهشتی» و «گل سرخ جهان» یاد می‌کنند؛ توصیفی که دستمایه سرودن شعرها، آفریدن قطعات موسیقی، اجرای اُپرا، تابلو نقاشی و حتی کتابی تحت عنوان «گل‌های سرخ اصفهان» در آن سوی مزرهای ایران بوده است.
هم چنین گل سرخ اصفهان یا گل گلاب محمدی از گذشته تاکنون چنان شهرت و آوازه‌ای داشته است که برندهای معتبر عطرسازی جهان یکی از محصولات خود را با نام «گل سرخ اصفهان» تولید و روانه بازار کرده‌اند و رایحه این گل برای مصرف‌کنندگان تداعی‌کننده یاد و نام اصفهان شکوهمند و تاریخی با باغ‌های پر از گل سرخ است.
